Rosj Chodesj

Birkat levana

Birkat levana, - zegening van de maan

'Prijst God. Prijst de Eeuwige vanuit de hemel, prijst Hem in de hoogten. Prijst Hem, al Zijn engelen; prijst Hem, al Zijn legerscharen. Prijst Hem, zon en maan; prijst Hem alle fonkelende sterren. Prijst Hem, hemel der hemelen, en jullie wateren die boven de hemel zijn. Prijst de Naam van de Eeuwige, want Hij gebood en zij werden geschapen. En Hij zette hen voor immer en altijd vast. Hij stelde een wet, die geen [van hen] overtreedt' (Ps. 148:1-6).

Gezegend zijt Gij, Eeuwige onze God, Koning der wereld, Die met Zijn spreken de hemelen schiep, en met de adem van Zijn mond al hun legerscharen. Wet en tijd heeft Hij hen gesteld, dat zij hun taak niet wijzigen. Zij zijn blij en verheugen zich om de wil van hun Stichter te volvoeren - de Werker van waarheid, want Zijn werk is waarheid. En tot de maan heeft Hij gezegd, dat zij de kroon van pracht moet vernieuwen voor hen die gedragen worden in de moederschoot, die bestemd zijn om zich net als zij te vernieuwen en om hun Formeerder te loven ter wille van Zijn heerlijk koninkrijk. Gezegend zijt Gij, Eeuwige, Die de maanden vernieuwt (gebed van Rav Jehoeda: bSanhedrin 42a).

 

(Ets M. van Loopik)

[Reciteer drie maal:] Gezegend is jouw Formeerder, gezegend is jouw Maker, gezegend is jouw Stichter, gezegend is jouw Schepper. [Reciteer drie maal; sta op de tenen of maak sprongetjes als tijdens een dans:] Zoals ik naar jou opspring en je niet kan bereiken, moge zo geen van al mijn vijanden mij kunnen bereiken om kwaad te doen.
[Citeer drie maal] Moge angst en schrik hen overvallen, laat hen door de grootte van uw arm verstommen als een steen.

[Citeer driemaal:] Als een steen zullen zij verstommen,  uw arm, door de grootheid daarvan, angst en schrik zal hen overvallen.

[Citeer driemaal:] David, koning van Israel, leeft en bestaat voort.
[De een tot de ander:] Vrede zij met jullie. [De aangesprokenen antwoorden:] Met jullie zij vrede.
[Citeer driemaal:] Moge er een goed teken en een goed gesternte voor ons zijn en voor geheel Israel, Amen.

De stem van mijn geliefde, let op, hij komt, springend over de bergen, huppelend over de heuvelen. Mijn geliefde lijkt op een  gazel of hertenjong. Zie, hij staat achter onze muur, turend uit de vensters, spiedend door de tralies  (Hoogl. 2:8-9).  

 

Rosj Chodesj - een nieuw begin

Baken in de tijd
Rosj chodèsj  - de dag van Nieuwe Maan - is enigszins onopvallend temidden van de grote joodse feestdagen. Toch vormt deze dag als het ware de hoeksteen onder het bouwwerk van de feestkalender. Geschiedenis vormt de spil van het jodendom. Elke gebeurtenis is als het ware een woord uit het gesprek dat de Eeuwige met  mensen voert. De rabbijnen bezien de historische werkelijkheid in het licht van verbond en dialoog, als een tweespraak tussen de Eeuwige en Zijn volk. Ook schepping en  natuur zijn in deze dialoog opgenomen. De cirkelgangen van de hemellichamen vormen bakens voor de momenten dat Israël zijn geschiedenis met de Eeuwige in herinnering brengt.  
Zonsondergang markeert het begin van een nieuwe dag, zoals het begin van het scheppingsverhaal aangeeft: En het werd avond en het werd ochtend, een eerste dag.  Door middel van de maan telt de gemeenschap haar maanden. De maanden van het joodse jaar beginnen zodra het eerste sikkeltje van de nieuwe maan zichtbaar is. In wisselende perioden van negenentwintig of dertig dagen verschijnt de maan als een dun streepje aan de nachtelijke hemel, groeit aan tot een glanzende, ronde schijf, neemt geleidelijk af en verdwijnt dan in het niets. Kort daarna komt zij vanuit de duistere baarmoeder van de nacht opnieuw ter wereld om wederom te groeien en te sterven. Haar hergeboorte kondigt de komst van een nieuwe maand aan. Door de verschijning van de maan weet Israel wanneer het zijn feesten vieren moet.

Wanneer de maan geheel aan het oog onttrokken is, begint een geheiligd moment. Het vooruitzicht op de terugkeer van het licht werpt nieuwe brandstof op het vuur van Israels hoop.  De cyclus van de maan bevestigt de continuïteit van het leven als een geschenk van de Schepper. Juist in het holst van de nacht droomt Israël over de wedergeboorte van het licht.  Net als in de geschiedenis is de boog van verwachtingen het strakst gespannen ten tijde van volledige duisternis.Volgens een oude aggadische traditie is op het zelfde moment dat Jerusalem verwoest werd ook de messias geboren ( jBerachot II,4 [5a]; Echa Rabbati op Klaagl. 1:16).

Vernieuwing van de schepping

Het wezenlijke in de joodse ervaring van de maan kunnen we in één woord samenvatten: vernieuwing. Het Hebreeuwse woord voor  Nieuwe Maan luidt  chodèsj. Het bevat de  werkwoordstam 'chaddésj', dat 'vernieuwen' betekent.
De cirkelgangen van de maan leveren het zichtbare bewijs van Gods scheppende aanwezigheid. De maan is symbool van telkens herwonnen kracht. De rabbijnen en vooral joodse mystici leren ons dat Gods schepping zich voortdurend vernieuwt. Schepping is geen continu proces, maar een voortdurend herbeginnen. Elke fractie van een seconde wordt de wereld volledig herschapen. God is geen klokkenmaker, die de wereld in elkaar heeft gezet en daarna aan zijn lot heeft overgelaten. De wereld is geen uurwerk waarvan de veer langzaam afloopt. Elke ochtend zegt een gelovige Jood, voordat hij de bijbelse kern van het Sjema-gebed spreekt en bij voorkeur op het moment dat  het eerste ochtendgloren aan de kim verschijnt: "Gezegend zijt Gij, Eeuwige, onze God, Koning der wereld, Die het licht vormt en duisternis schept ...  en Die in Zijn goedheid elke dag en voortdurend het werk van 'in de beginne' vernieuwt."
De Chassied N. Gurary zegt naar aanleiding van de 'dertien geloofsregels' van Maimonides: 'Terwijl het chassidisme de gedachte ontkent, dat het universum op een bepaald moment werd gecreëerd en eenvoudigweg voortbestaat, leggen chassidische teksten uit dat de vernieuwing van de wereld van moment tot moment niet echt een voortgaand proces is maar een voortdurende herschepping. Hoewel de wereld lijkt op een watervliet die ononderbroken voortstroomt, is deze gedachte niet helemaal correct. Een meer toepasselijke analogie zou zijn: het stromen van elektriciteit die geproduceerd wordt door turbines, of de beweging van zuigers als gevolg van ontbranding. Elke draaiing van de turbines of iedere explosie van een beetje brandstof produceert een apart 'pakketje' aan energie, die voortduurt totdat het is opgebruikt. Ditzelfde geldt ten aanzien van de schepping. Elke 'puls' van Goddelijke energie creëert en schenkt leven aan de wereld totdat hij is 'opgebruikt' (beter gezegd: totdat hij wordt teruggeroepen), en dan doet het volgende pakketje energie de schepping weer tot bestaan opflitsen. Dit is de betekenis van het vers: "En de wezens [chajjot] snelden heen en weer als bliksemschichten"  (Ez. 1:14). Het Chassidisme legt uit, dat het woord chajjot [in het Hebreeuws letterlijk: dieren] ook gelezen mag worden als chijjoet - levenskracht, die voortdurend wisselt, de schepping binnen en weer uit flitst, in en uit het bestaan ... dit flitsen in en uit de existentie vormt de oorsprong van de tijd' (N. Gurary, The Thirteen Principles of Faith. A Chasidic Viewpoint, London 1996, 36-37).  De cirkelgang van de maan versterkt bij uitstek de ervaring van voortdurend herscheppen in de natuur. Niets is vanzelfsprekend, maar elk moment is teken van Gods barmhartigheid. De nieuwe sikkel van de maan scherpt ons in, dat wij afhankelijk blijven van Gods steeds hernieuwde, creatieve presentie!

 

Vernieuwing van de geschiedenis

De standen van de maan kunnen allicht gedachten oproepen aan de eeuwige en zinloze rondgangen in de natuur, een gebeuren zonder werkelijke vooruitgang en verandering. In alle scherpte heeft Kohèlèt deze pessimistische zienswijze verwoord: 'De zon komt op en de zon gaat onder en hijgend ijlt zij naar de plaats waar zij opkomt ...' (Pred. 1: 5 vv.). De natuur zal zichzelf echter niet eeuwig blijven herhalen. Zij is opgenomen in Israels messiaanse verwachting. Eens zullen zon en maan vervangen worden door Gods stralende aanwezigheid: 'Niet meer zal de zon jou tot licht zijn bij dag, noch zal de maan voor jou tot een schijnsel lichten, maar de Eeuwige zal jou tot een eeuwig licht zijn,  jouw God tot jouw luister. Jouw zon zal niet meer ingaan, jouw maan zal niet meer afnemen, want de Eeuwige zal jou tot eeuwig licht zijn. De dagen van je rouw zullen ten einde zijn' (Jes. 60:19-20).    
De nieuwe maan roept niet alleen de ervaring op van telkens hernieuwde schepping, maar ook van historische wedergeboorte. Na bloei en ondergang volgde voor het joodse volk telkens een nieuw begin. Dit is een grondervaring van een volk dat zo vele ballingschappen heeft ondergaan, maar toch telkens een positieve keer in zijn lot beleefde. De joodse liturgie herdenkt de vernieuwing van de maan als teken van hoop op omkeer, een herbegin en een stralende toekomst. De geschiedenis van vele volkeren in de geschiedenis vertoont een vast patroon: ontstaan, groei, volle rijping, verval en ondergang. Al zijn grote historische vijanden heeft Israel overleefd. De ene cultuur kwam en de andere verdween voorgoed. God heeft Israel en de mensheid echter een gave geschonken, waarmee zij deze cirkelgang van opkomst en teloorgang kunnen doorbreken: omkeer. Geen natie kan de plaats van het joodse volk innemen, omdat voor Israel na verval telkens een herbeginnen volgt. De joodse historicus Nachman Krochmal noteert nadat hij de stadia van opkomst, verval en Israels wedergeboorte beschreven heeft: 'Juist daarom achtten wij het goed de stadia te noemen die wij sinds het begin van onze natie tot op de huidige dag doorlopen hebben, om te tonen  hoe de cyclus van de drie genoemde stadia zich in onze geschiedenis herhaalt en hoe, wanneer ineenstorting, ontbinding en  verval compleet zijn,  een nieuwe en opwekkende geest altijd weer in ons gestalte krijgt; hoewel we vallen, staan we weer met hernieuwde krachten op - de Eeuwige, onze God, heeft ons niet verlaten' (uit: N.M. Glatzer: Modern Jewish Thought, New York 1977, 17-18).    

Deze tekst is ook opgenomen in Tenachon (over de feesten, no. 5), een uitgave van de B. Folkertsma Stichting voor Talmudica te Hilversum: www.folkersmastichting.nl:

©  2000 Dr. Marcus van Loopik
Alle rechten voorbehouden. Niets van de tekst of van de afbeeldingen van de etsen mag
op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd zonder mijn voorafgaande toestemming.

De oirginele etsen zijn in beperkte oplage verkrijgbaar. Oningelijst € 280,- per stuk,
ingelijst € 340,- per stuk (beeldafmeting 30 cm. bij 40 cm.; lijst 50 cm. bij 60 cm.).

Schrijf voor reacties en bestellingen naar mijn e-mailadres: